Jakie są zasady użycia narzędnika w języku polskim?

Narzędnik (łac. Instrumentalis) jest jednym z przypadków języka polskiego. Przypadek ten używany jest między innymi dla określenia narzędzia, sposobu wykonania czynności itp. Odpowiada na pytania kim ktoś jest? i czym coś jest?

Narzędnik stosujemy, gdy mówimy o płci, narodowości, zawodzie, relacjach rodzinnych i międzyludzkich w przypadku osób lub gdy określamy, czym jest dana rzecz, zjawisko lub czynność.

Instrumentalis może występować w zdaniu zarówno jako dopełnienie dalsze, rzadziej jako dopełnienie bliższe po czasownikach typu pachnieć, kierować, rządzić, zmęczyć się.

PRZYKŁADY

Rodzaj męski:
On jest pracowitym studentem.
Pan Kowalski jest dobrym lekarzem.
Maria chętnie pisze niebieskim długopisem.

Rodzaj nijaki:
Grześ jest niegrzecznym dzieckiem.

Rodzaj żeński:
Beata Kozidrak jest polską piosenkarką.
Sylwia interesuje się nowoczesną architekturą.

PRZYKŁADY

Rodzaj męski:
Robert i Krzysztof są pracowitymi studentami.
Państwo Kowalscy jest dobrymi lekarzami.
Maria chętnie pisze niebieskimi długopisami.

Rodzaj nijaki:
Grześ i Basią są grzecznymi przedszkolakami.

Rodzaj żeński:
Beata Kozidrak i Anna Maria Jopek są polskimi piosenkarkami.
Sylwia interesuje się starymi monetami.

WYJĄTKI

Istnieje grupa wyrazów gdzie narzędnik liczby mnogiej ma końcówkę -mi:

• ludźmi, braćmi, przyjaciółmi, dziećmi, pieniędzmi, końmi, liśćmi

1. Narzędnik jako składnik orzeczenia złożonego po czasownikach być, stać się, zostać

• Anna jest nauczycielką.
• Ziemniak jest warzywem.
• Jestem dobrą koleżanką.

2. Narzędnik do opisu środka transportu

→ jechać samochodem, jechać pociągiem, jechać autobusem, jechać rowerem, lecieć samolotem, płynąć statkiem, płynąć promem ect.

• Niechętnie jeżdżę komunikacją miejską.
• Lubię jeździć rowerem.
• Rzadko jeżdżę taksówką.

3. W odpowiedzi na pytanie Którędy?

→ iść ulicą, iść schodami, iść korytarzem, jechać autostradą

• Trzeba iść prosto tą ulicą.
• Proszę zejść z tymi schodami.
• Tą autostradą dojedzie pan do Krakowa.

4. W odpowiedzi na pytanie Kiedy?

→ latem, jesienią, zimą, wiosną, wieczorem, nocą

• Latem jest ciepło.
• Zimą jeździmy z rodzicami na narty.
• Wieczorem oglądam telewizję.

5. Do określenia narzędzia, jakim wykonywana jest czynność.

→ pisać długopisem, malować farbami, malować pędzlem, rysować ołówkiem, jeść łyżką, kroić nożem, czesać się grzebieniem, myć się mydłem, uderzać młotkiem

• Nauczyciele chętnie piszą czerwonymi długopisami.
• Dzieci chętnie rysują kredkami.
• Spaghetti jada się widelcem i łyżką.

6. Do opisania sposobu, jakim coś jest czymś robione.

→ kopnąć nogą, spojrzeć kątem oka, ruszyć ręką, kiwnąć palcem

• Kopnął piłkę nogą.
• Dziecko pomachało ręką na pożegnanie.
• Szymon dotknął ręką pająka.

7. Narzędnik występuje po określonych przyimkach: z, przed, za, nad, pod, między, poza, w porównaniu, w związku, zgodnie z

z → Chętnie chodzę na spacery z moimi rodzicami.
przed → Książka leży przed telewizorem.
za → Za skrzyżowaniem znajduje się zabytkowy kościół.
po(nad) → Spędzam wakacje nad morzem.
pod → Pan minister mieszka w willi pod Warszawą.
(po)między → Kanapa stoi między regałami.
poza → Chętnie spędzam czas wolny poza domem.
w porównianiu → W porównaniu z moją siostrą jestem szybsza.
w związku → Wycieczkę odwołano w związku z nagłym załamaniem pogody.
zgodnie z → Zgodnie z założeniami firma ogłosiła bankructwo.

8. Narzędnik występuje po określonych czasownikach:

interesować się → Interesuję się sztuką impresjonistyczną.
zajmować się → Zbyszek zajmuje się marketingiem.
opiekować się → Opiekuję się kotami sąsiadów.
kierować → Monika kieruje dużą firmą.
cieszyć się → Cieszę się twoimi sukcesami.
martwić się → Martwię się moim stanem zdrowia.
męczyć się → Zmęczyłem się tym spacerem.
stresować się → Ania stresuję się egzaminem.
przejmować się → Basia przyjmuje się problemami innych.
zarażać się → W grudniu zaraziłem się grypą.
bawić się → Kajtek bawi się chętnie klockami Lego.
chwalić się → Radek chwali się swoim nowym samochodem.
rządzić → Cesarz rządzi cesarstwem.
pachnieć → Ten mężczyzna zawsze pachnie dobrymi perfumami.
śmierdzieć → W lodówce śmierdzi nieświeżym mięsem.
smarować → Czasem smaruję chleb masłem a czasem polewam go oliwą.

Zasady stosowania mianownika:

1. Konstrukacja: To (jest) + rzeczownik w mianowniku.
   To jest dobry student.
   To jest znana piosenkarka.
   To jest niegrzeczne dziecko.
2. Jeśli orzecznikiem jest tylko przymiotnik to wtedy jest on w formie mianownika:
   On jest sympatyczny.
   Ona jest utalentowana.

Zasady stosowania narzędnika:

1. Jeśli orzecznikiem jest rzeczownik lub zaimek to wtedy jest on w formie narzędnika:
   Radek jest dobrym studentem.
   Justyna Steczkowska jest znaną piosenkarką.
   Bartek jest niegrzecznym dzieckiem.